This is default featured slide 1 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 2 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 3 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 4 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 5 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

Sunday, July 31, 2016

Kamhau Tangthu

Khanthuam tapa 6 te lak panin a upa pen Kamhau a hi hi. Lamzaang khua-ah kum 5 sung hausa na a sep khit ciangin, Tedim khua-ah teng nuam a hih manin Ramthlo hausa Tlangtirh kiangah, “Gal hat sa hat khat peuh ka tuah leh hong huh inla, kum 3 simin sial za bo khatta hong pia ning,” ci-in huhna a nget ciangin Tlangtirh lungkimin, a sang hi. Tua hun laitakin Tedim khua-ah Guite-te na teng khin zo uh a, ahih hangin gal leh sa hat lua a hih manin na teng tul zolo uh hi.

Tua bang a huhna anget khit 1804 kum pawl ciangin Kamhau in Lamzaang khua panin Tedim khua satin na teng hi. Inn leh lo zong kician nei man nailo-in, Zo leh Thahdote in na sim pahpah a hih manin Lamzaang khua-ah ciahkik hi. Tua ciangin Kamhau leh Khoilamte in, Falam gam Ngaltu khua a ateng Maanggin zol uh a, 1810 kumin Tedim khua-ah hong teng kik uh hi. Midangte in Tedim hong bel uh a, inn 30 bang pha-in Kamhau in hausa semin Manggin leh Khoilamte in upa na a sem uh hi. Mi hong khang semsemin a sawt lo-in Tedim khua inn tampi hong pha hi. Tua ciangin gam lei lei ukna-ah mipil tampi kisam a hih manin, thu kikuppih dingin Mualbem khua Hauhtuang’ tapa Pauvum sap ding a sawm hi.

Ni khat Pauvum zol dingin Mualbem khua-ah Kamhau va pai a, Pauvum tual a lam kimlai va sam khia-in, “Tedimah hong teng inla kei nuai-ah upa hong sem in, kumsimin inn khat panin tha khat kong kai sak ding a, inn mun lo gam na deihdeihna kong pia ding hi.” ci-in a zol ciangin Pauvum zong lungkimin na zui a, Kamhau in a kamciamna bangin pia hi.

Tua bangin Kamhau in thu khempeuh keima thu hi cilo-in, Hatlangte, Kamdong’ tapa Maanggin leh Dimpi khua panin Tedim hong teng Hatzawte Khoilam tawh thu kikumin vai hong hawmkhawm uh hi. Gal vai sa vai peuh mah Maanggin vaihawm sakin, thu leh la peuhmah Khoilam vaihawmsak hi. Hih mi teng 3 tawh kikopin hong vaihawm ciangin Kamhau zong a hauhna a liatna hong khang semsem hi. A thu a la hong hoih hong pha a hih manin, khuakim khua pam in belin Tedim khua inn 300 hong pha ziau hi. Kamhau khang hunin mun tuamtuam panin mi tuamtuam in hong bel uh ahih manin, pau leh ham hong ki helzau gawp a, a sawt ciangin tu laitak a ih zat Tedim pau hong piangkhia hi. Tua bangin Kamhau leh a seppih upa teng 3 hong minthang mahmahin, Vaipheite in hih bangin la khat na phuah uh hi:-

(a) Sinthu soi ding Tualawn’ pa aw, do cih tulut Amthang’ pa aw,
(b) Docih tulut Amthang’ pa aw, vannuai tulsial a tunna Zatual pa aw,
Na ci hi. (Tualawn pa Khoilam, Amthang pa Maanggin, Zatual pa Kamhaute a cihna a hi hi.)

Tedim khua inn 300 hong phak ciangun a nuai a bangin minam zui-in veng tuamtuamah hong teng uh hi.

1. Bonuai veng: Tu laitak a galkap tualpi nuai nitumna lam teng hi a,Pauvum leh Teizaang mi pawlkhat teng uh hi. Galkap Tualpi pen Khuacin’ inn mun a hi hi.
2. Botung veng: Khuacin’ inn tungsiah nitumna lam teng hi a Zatual
leh Teizaang mi pawl khat teng uh hi.
3. Vaiphei veng: Bonuai veng pan a khang lam nisuahna lam teng hi a, Vaiphei miteng teng uh hi.
4. Sekzaang veng: Sakollam Ngennung lamka panin leilu lam teng hi a Guite miteng teng uh hi.
5. Khuangzaang: Col. Dal Zakam’ inn dung to teng hi a, Thahdo mi teng teng uh hi.
1. Kamhau zi neihna: Kamhau leh Tedim khua nungak melhoih mahmah Cinnngul ki teng uh hi. Kamhau in zi a neihin hausa hi nailo hi. Tedim khua panin Phuaizaang khua-ah Ciinngul a pi khat laitakin meiiluum in mopite a nungah zui litlit hi, kici liang hi. Ciinngul ih cih pen Guite’ tanu hi a, mopite meiiluum in a zuih ciangin, Guite khua leh tui in lamdang sa-in patau uh a,(Bang hang hiam cih leh Sukte gal leh sa a hong hat ciangin a nial ngam loh manin a tensak uh a hi hi.) Guite’ vangletna teng Ciinngul in paikhiat pihin Sukte puak hi kha ding hi, ci-in ngaihsun uh a, “Tu-in ni dang sangin ih vaang kiam zaw kha ding hi,” ci-in pautau mahmah uh hi.

Mualbem khua hausa Khanthuam hong sih ciangin, a ta neu pen Zapau in, a pa gam hong luah hi. A ta upen Kamhau in pawi hangte leh apa hangin, Tedimah Hausa hong sem hi. A sunghte Guite tawh kido lo napi simmawh bawlin khel gamtat hi. Gamgi khen ding hi hang, ci-in Guite inn khuam bul cin tektekah gi khen sese hi. Guite hausapa lungkim lo-in khasia mahmah hi mah ta leh, Maangpi tawh kisiat ding lah kihta a hih manin khasia-in mal lam zuanin tai hi. Hih bangin Guite’ pem khiatna khua leh gamte Kamhau in luah to zel hi. Kamhau ukna khua leh gamte Kamhaute kici a, Mualbem Zapau ukna gam leh khuate Sukte hong kici hi. Kamhau pen neih leh lam sum leh paai a hauh banah tapa 6 nei a tuate in:-

(1) Zatual, (2). Thuamlian, (3). Lianthang, (4). Thang Khawpau, (5). Haupum, (6). Khuacinte a hi hi. Khuacin in tapa nei lo-in khangmang hi.

Sukte beh ngeina pen nauzaw innluah hi a, Khanthuam in a tapa upen Kamhau Lamzaangah inn a tuansak lai-in, inn tuansa gawhin, tua ni-in Khanthuam in hih la na phuak hi.

(a) Taang ni bang ka sat laitakin vonmaang gua bang tuangsak ing.
(b) Vonmaang gua bang tuangsak ing, damtui gam bang maangsak ing.
2. Kamhau’neih na minthangte: Kahau pen a hauhna a liatna hong khan semsem banah, khamtung gam a sum minthang kici khempeuh a ngah zawh nadingin hong hanciam hi. Sum minthang a ngahte panin Langza’Dak minthang nei-in, Tonkai’ dak bu zong sial 100-in lei hi. Ngalngam tuithawl hu 1, Thangho phihtu kuangpi 1, hih teng nei hi. Thangpum kitatna takok lam 9, Mualpite zamkaang minthang leh, Khamtung gam a sum minthang a ki gen khempeuh lakah Guite nuai suk dak minthang leh Maangvungte khut sung a Paitepa’ zamno mai simloh, Kamhau’ khut sung tung khin hi. Sawmsiing khi minthang zong deih mahmah a hih manin angah zawh nadingin hih bangin thu hong ngaihsun a, Maang song kiangah, “Na tupa leh ka tanu ki teng sak leng ih zukuang ih sa kuang hong kinai ding a, nuam mahmah ding a hih manin, sunghta putu suak leng hoih na sa uh hiam,?” ci-in zasak hi. Maangsongte zong Ukpi khat sungh a nei ding ci-in nuamin thukim pah uh hi, “Tua a hih leh, Zuthawl-in bang hong pia ding ka hi uh hiam?” ci-in a dot sak tak ciangin Kamhau in, “Hih tegel’ kiten nading lawmlawm Sawmsiing khi minthang hong pia le ucin kilawm sa ing,” ci-in gen hi. Maangsongte zong Kamhau’ tanu zi-in ngah ding ci-in lawp takin Sawmsiing khi minthang zuthawlin hong pia pah uh hi. Tua ciangin Kamhau in zong a tanu Zaniang a mo dingun pia pah hi. A kha ding 3 tawh gamngai dong khasak hi. Mo khate ciah kik ding hong sawm ciangin Zaniang zong a lawmpa tawh omkhawm nai lopi-in a innah hong ciah kik mawk hi. Apasalte in a pi kik uh hangin ut nawnlo-in hong kikhen uh hi. Tua Sawmsiing khi minthang a ngah theih nading a Kamhau ngian a hih lam a lawmte in a phawk khalo a hi hi. Zuthawl pen mo man lah hilo, kisikkik theih lah hilo a hihmanin, a deihdeih sawmsiing khi minthang a ngah suak hi. Zuthawl kipia lakah tua sang a tam manzaw zuthawl omlo ding hi. Tua hunin sawmsiing khi tang khat in sial 10 bang man hi. Kamhau in khamtung gam a sum minthang khempeuh ngahin a minthang semsem hi.

3. Kam Hau’ Upadi: Kamhau in Tedim gam leh Tonzaang gam khua 135 sung uk a, a ukna gam zai-in mi tampi ong pha a hih manin thu vaihawm ding hong tam semsem hi. A gam sung hoih tak a a uk theih nadingin, thukhun hoih tak a bawl ding ngaihsun a, hih a nuai a mi teng tawh kikumin vaihawmna nei uh hi.

1. Kamhau —- Ukpipa ————- ( Sukte )
2. Pauvuum — Upa lian pen ——– ( Sukte )
3. Maanggin — Gal leh sa vaihawm — ( Hatlang )
4. Khoilam —- Thu leh la vaihawm — ( Hatzaw )
5. Kimthuam — Upa vaihawm ——- ( Zillom )
6. Telkhaat —- Upa vaihawm ——- ( Hatzaw )
7. Pau-am —- Upa vaihawm ——– ( Samte )
8. Cinkim —– Upa vaihawm ——– ( Samte )

Hih mi teng tawh Kamhau in galvai savai, thusia lasia, a om ciangin, mai lam kalsuanna-ah gam sung mite hoih takin a uk theih nading leh gam khangto, gam kilem,a suah nadingin thukhun hoih takin hong bawl hi. Tua thukhun pen A.D 1848 panin hongki zang to a, “KAMHAU UPADI” kici hi. Maangkang kumpi in hong uk ciangin, gam leh lei tawh kituak Upadi a hih manin, pawl khat zangin Pawl khatte tu hun dongin ki zang to suak hi.

Tua thukhunte a lungsim vuah ciamteh uh a mangngilhlo uh hi. Pum zamang in ukpi hong sep ciangin Gamngai upa Pau Cinlian leh Tonzaang sang siapi Sia Seinte’ huhna tawh 1972 kum ciangin hih thukhunte laibu-in hong bawlkhia hi. Hih Upadi sungah ukpipa Hau Cinkhup in a hun tawh kizui-in pawl khat behlap hi. Kamhau Upadi sungah khen 25 leh khenneu 143-in khenin zolai leh kawllai-in ki gelh hi. Tua khenpite in:-

1. Thu neite zuih ding lampi, 2. Thuneite zuih ding ngeina, 3. Logam thu, 4. Singkung leh guah thu, 5. Thangsiahna, 6. Ganhing annekna thu, 7. Khutkhialhna thu, 8.Tungsiah thu nialna, 9. Misuamna thu, 10. Ganhiang suamna thu, 11. Mi haitatna thu, 12. Tungsiah thunialna thu, 13. Gamkang thu, 14. Zehpikna, 15. Guktakna thu,16. Thu imcip thu, 17. Mindaisakna thu, 18. Nupa kimakna thu, 19. Zi ki sutna thu,20. Numei buanna thu, 21. Innluahna thu, 22. Zi tam neite innluahna, 23. Sum leitawina thu, 24. Saliang man tanna thu.

Hih thu teng tawh gam hong uk ciangin gam sungah kilemna omin gam hong khangto mahmah hi.

Khanthuam Tangthu – Sukte gamzai kipatna Part 1

1. A pianna leh a neu lai thu: Nekzom’ tapa Kaihmaang in, Mualbem khua-ah Hausa a sep hun sungin Zaangthuk’ tapa Maangkim leh Pi. Lawmdim in, tapa khat nei uh a, a min Khanthuam a phuak uh hi. A nu a pate khan’ hun laitakin Teizaang khua-ah siah kai masate hilo uh hi. Teizaang khua a nasat masa Zahlang mi Bawihang in Mualbemah siah hong kai masa hi. Ama khan’ hun laitakin Tanlai Teizaang dong ukin siahlawh na kai ngei hi. Bawihang pen a pil na lam sangin thatang hatin a hangsan mi khat a hi hi. Tua hun laitakin Khamtungah mi kitam nailo-in khua khatah inn li inn nga khawng bek kiteng lingleng hi. Bawihang galhang a hihna hih bangin hi bangin la na om hi.

(a) Hong en un hong en un geelkawn nuai hong en un,
(b) Geelkawn nuai hong en un lailu siavau paak bang, na ci hi.
Tua hun laitakin gal lutang sing tungah suang lo-in tuum khau heekin geelkawn luigal leh luigal-ah sing phutin tuumkhau khungin gallu suang uh a guipi khatkhat ngah thei uh hi ci-in ki gen hi. A hi zongin Bawihaang hong kiamkikin, Teizaang khua Sukte Kaihmaang in hong uk leuleu hi. Kaihmaang zong hong hat mahmahin a khuakim khua pam in hong zahtak mahmah hi. Kaihmaang khang hunin sum leh paai tampi nei hi mah ta leh, a neih a lam teng lakpanin Sialsut tei a kici Teipi khat nei a tua pen a manpha mahmah hong suak hi, Bang hang hiam cih leh, Sukte mi khempeuh a ton ciangun Kaihmaang’ sialtei lo-in sial sun theilo se uh hi. Tua teipi pen Heilei khua Hau zanang’ innah om hi. Tua sial teipi sap dingin sialsa bakpi tawi nih tangta-in kisap ngiatngiat hi. Ama teipi lo tawh sial ki sun theilo hinapi-in asial sutman dingin a mit leh a mit kikal a a vun bek aman ngah hi. A u anaute’ khem hilo-in a tul pipa un a telsak a hi hi. Bang hangin tua lai mun tektek na la se hiam cih leh, tua hun laitakin dawi ki kihta lua mahmah a hih manin, losia biakna-in nei uh a tua hangin tulpipa in zong a na tel hi ding hi. Tu hun Pasian’ thu ih theih khit hun ciangin hong kitelsak hi leh bel sial mai vun sangin Kaihmaang’ teipi sap mah ki tel zaw ding hi.

2. Tagah mite’ simmawh khat hi: Khanthuam’ pa Maangkim hi ta leh, Khanthuam mahmah hi taleh mi zawng, mi genthei khat ana hihmanun a tanaute in beh leh phungin zong sim lo uh hi. Khanthuam’ kum sawm khawng a phak laitakin khat vei a lawmte tawh Teizaang tual bawlna-ah mite in tual la a sak laitakun vapai kha uh hi. Tua laitakin Limkhai Hausapa Zelvum akgia sawnkai tot kawmin a lum a tei tawh a va pai phei pen a lawmte tual sung a ki mawlte in suangtang a lot uh leh a khang a ki liansak mahmah a pai bulbul Zelvum’ va kha citciat hi. Hausa pa zong mi ki liansak mahmah khat a hih mah bangin heh sa-in tual sungah va lut a, “Suang tawh kei hong deng kua nei vuam,” ci-in a dot ciangin a lawmte in, Khanthuam tagah khat a hih manin, “Khanthuam hi,” ci-in Khanthuam khiat mikmek uh hi. Mualbem khua Hausa Kaihmaang’ inn a tun ciangin Limkhai hausapa Zelvum in Khanthuam’ kiangah, “Suangtang tang 7 tawh kei hong deng na hih manin suang tang khat ciangin vok tukthum khat ta tawh nong kitat kul ding hi,” ci hi. Amah tagah ahih manin vok tukthum sagih cih thadah khat zong nei zolo hi. A u anau te’n lah huh nuamlo a hih manun Zelvum in, “Tua ahih leh, a sa sanin to hong kai ta hen a cih ciangin Khanthuam in zong sasan piak ding hong ciam pah a, Tua ni a kipan Limkhai Hausapa’ tungah sila-in to va kai hi. A u anaute in vok tuk thum khat tawh tan nuam hi leh tan zo ding uh hinapi-in tan nuamlo uh hi. Bang hang hiam cih leh apa khang a kipan mizawng, mi genthei a hih banah a pa’ sihsan khit ciangin tagah khat a hihmanun a u anaute in simmawhin u leh nau beh lehphungin zong simlo uh hi. Tua hunin Khanthuam neu lai-in, apa Maangkim in sihsan baih a hih manin tagah hong suak hi. Tua bangin a pa Maangkim in hong sih san ciangin lungkhamna, haksatna bawlsiatna tampi hong thuak toto hi. Amah tagah khat hi-in a khoi a vak ding gina omlo a hih manin anduh gilkialin vak kawikawi hi. Khat vei Guite Pauhau in, “Khanthuam ka lo buk vuah giakin ka an uh hongneksak hi,” ci-in thu bawl hi. Tua ciangin aman zong va thuum a, “Sialna deih leh leitawi-in hongpia nung sum na deih leh leitawi-in hong pia nung,” a cih hangin Pauhau ut tuanlo-in a liang vei lam tawh to va kai leuleu hi. Tua bangin a hilopi mite’ simmawhna nakpi-in hong thuak kawikawi hi. Hongkhan toh ciangin Mualbem khuakim a ki heina peuhmah nuam sa nawnlo a hihmanin, Lamzaang Guite a phat laitakin Pumgo va belin Lamzaangah va teng hi. Khanthuam in a nu Lawmdim’ kiangah zi a neih ding leh a neih loh ding dong a, a nu in a thukimpih ciangin Kaihmaang’ tanu Gawhciin tawh hong kiteng uh hi. Khanthuam in ta tampi, 1.Kamhau,2. Gopau,3.Zakhai.,4. Zapau,5. Khanzam, cihte hong nei hi.

3. Khanthuam mitei khat hi: A hi zongin Khanthuam a neulai a kipanin kizenin mi teitang mahmah khat a hih manin, Ukpi hihna lungsim khat pua pah mawk hi. Gam lak vakin zusa vasa a matna vuah a lawmte’ matsa tung panin a liang peuh ne thei zel hi. A mah pen apil simsim khat a hih mah bangin, khat vei alawmte tawh a ling min bakna vuah nahkhu teh khat nahlawngin bawlin tua sungah lingmin a dim sitsetin a koih khit ciangin a lawmte tawh hih bangin thuciamna khat hong bawl uh hi. “Guai, nah khu teh nah lawngin bawl tek ni in a dim a ngah masa peuhpeuh saili tang nah lawng dimta leh, zusa vasa a man ih om ciangin a phei khatta ki pia ding hi hang,” ci-in kiciamin thukimna hong nei uh hi. Tua ciangin a lawmte in zong lo ngeingai uh a, tawmvei sung a lawh khit ciangun Khanthuam in a lingmin lawhsa, a selna pan lakhia simin, “En vo, ke’n a dim ngah ta ing ei,” ci-in lak a hih manin a ki ciamna bangun alawmte in nisimin saili tang nah lawmg dimta leh zusa vasa a mat simun a liangta Khanthuam’ tungah hong pia den uh hi. Tua hun laitakin Khanthuam in Joseph bangin mang khat hong man a:-

“Ka mangin mawngpi kung lian mahmah khatin po ing. Tua mawngkung pha-in gah pha mahmah ahihmanin a tungah zusa vasa in nuamsa-in mawng min bawmin om ngeingai uh hi,” ci-in a nu kiang leh a lawmte’ kiangah gen hi. Amah tagah khat a hih hangin upa pawl khat in a ma om dan leh a mang hong leptoh ciangun, hih pa pen hong khangto leh ni dang ciangin mi’ lelh mahmah khat leh mite’ tungah a tuang pen, mite’ thudot khat hong suak thei kha ding hi, ci-in lauthawng mahmah uh hi.

Zi leh tanei a hong khan zawh ni khatni-in Guite khangno teng in, Tedim khua-ah va teng ni ci a hong vaihawm ciangun, amah zong Tedim khua-ah hong teng to hi. A hi zongin gal vai, sa vai-ah Laamzaangte vaihawmna mah kimang hi. Tua hun laitakin Tedim khuakim a teng Laang Zalian pilin siamin minthang pen a hih manin, Khanthuam in, u leh nau lah gina neilo ka hih manin zawl hoih khat beek zongleng hoih ding hi ci-in Lang Zalian’ kiangah hong hawh hi. Lang Zalian’ kiang hong tun ciangin Lang Zalian in, “Bang ut na hiam,” ci-in a na dot ciangin Khanthuam in, “ Kei pen ka u kanau’ omna Teizaang khua hi a, tu-in kei bek Guitete’lakah ka teng hi, ka si ka hing zongin hong thei, hong don ding zawlhoih khat zong a nang kiangah hong pai hi ing,” a cih ciangin Lang Zalian na nuam mahmah a, “Kei zong utam nau tam neilo hi’ng nopna dahna na tuah ciangin hong thei sak in,” ci-in zulupin hoih takin leng na do a tua ni a kipan Lang Zalian tawh zawlin hong kiman uh hi. Tua hun a kipanin Khanthuam gal vai sa vai- leh hawm leh genah mi kician mahmah khat hong suak to a, aneutung a kipan tagah mi genthei khat a hihmah bangin, gilkial dangtak zong thuak zo-in, vaihawm thu genna-ah a gen khempeuh hoih kisa thei mahmah hi.

4. A kithah sawmna: Khanthuam pilin teitangin vaihawmin hong om toh ciang leh, tapa tampi hong nei-in aneu tung akipan amang leh a om dan tawh hong et toh ciangun, Tua hun lai a Hausa kua a kici Maangkua teng kipawlin bawlsiat theih ding lampi hong zong uh hi.

Khanthuam pen a neutung a kipan apil, a tei, a thahat khat a hih mah bangin, Khai vei Vangteh Pauhaute’ tonna-ah, Khanthuam’ hatna a theih nop man uh leh a bawlsiat nop manun gua khat phutin sathau zol dikdek a a nuh khit uh ciangin, a dawnah sa bak khat koih uh hi. Tua ciangin khanthuam sam uh a, “Hih gua tungah kah inla a dawn na tun ciangin a dawn a sabak na kamah koihin zu lei suk kumin na bungbu leh lamin hong kum suk kik inla, a nuai a zu kilup a kan dong tep in, tuabang na hih zawh kei peuhmah leh hong that ding hi ung,” ci-in anuaiah zu lupsa-in koihin simmawhna tawh sawl uh hi. A mah zong kahto-in a dawna sa alak khit ciangin a cih bangun zulei suk kum bangin a bungbu sa-in hong kumsuk kik a, a nuai a zu tep kawm a hih manin gim mahmah hi. A gei a mi khat in zong hehpih huai sa a hih manin a tui tawm na buak simsak a, zo ciai ci-in a lu phot toh sak hi. Tua munah mite’ simmawhna pan a sih ding khat vei na kipelh hi.

Tua bang a asimmawhpa uh hong khang to-in hongpi cin semsem tak ciangin a nuai a hausa kua teng in a thah theih nadingun nakpi-in hong sawm uh hi, Tua Maang 9 ih cihte in:-

(1) Vungh Vial —- ( Saizaang khua )
(2) Tun kam ——- (Vangteh )
(3) Maang Song — ( Laamzaang )
(4) Domaang —— (Lophei )
(5) Ciangphut —– ( Kalzaang )
(6) Suanthuk —— (Thuklai )
(7) Gomaang —— ( Khuasak )
(8) Hangkam —— (Buanman )
(9) Kaihmaang —- ( Mualbeem ) te a hi uh hi.

Tua mite’ thah sawmna thu Khanthuam in a theih ciangin, A,D.1783 kumin Mualbem khua panin a zi atate tawh, tai-in Guite Kamlam na bel hi. Khuangnung hausa Manlun minam Laangza, khibah gui khat pia a, “Kei hong thah sawm ka galte hong pai cih na theih phetin a sun azanin hong hilh in,” ci-in cial hi.

Khanthuam zong a lungkham lua a hihmanin a cih nading theilo-in Tedim khuakim Leiluum gam pan kipanin Minsan (Gawng gam) Teklui, Mualzaangte-ah vak kawikawi-in nitak khuamial khit ta ciangin daipam inn nawl khat peuhah va giak thei zel hi. Tua bangin zin a tun na khempeuhah, “Tulaitakin no khua sung khawngah bang thu lamdang khawng om a hia,” ci-in a dot kawikawi ciangin nupi khat in,” Bangmah thu lamdang om kei e, Khanthuam’ lutang suan nading singgil ki topsan tua lo buang thu lamdang om kei,” ci-in gen hi. Amah zong tua thu hong zak ciangin thu hoihlo mahmah khat za kisa a hihmanin ka sih ding na mahmah ta hi, ci-in lungkhamin singnuai khatah thu ngaihsunin hong tu hithiat hi. Tua munah a lungsim hong geelgeel ciangin thu hoih khat hong phawk khia a, asuah tak nadingin a ban bulah khau khat tawh nakpi-in hong gak leh a khut dawh hong mang hi. Tua hun laitak pen dawisa, siampute khutdawh domte a ki up san mahmah laitak a hih manin, hih thu tawh suakta kha ning cih hong phawkkhia hi.

Tua ciangin hong ciahkik phot a Tedim khua hongtun ciangin, lokho hong kineih phot hi. Hausa kuate in mi khat hong ensim sak uh a, Khanthuam in balzaangah lo a kho takpi mah hiam? ci-in ensim sak uh hi. Khanthuam in tua thu a theih ciangin, Baalzaangah bal tuh kineihin a thung sungah suangtum pua a bal danin lei sungah suangtum tuh hi. A en simte in Khanthuam tai khia pak lo ding hi bang hang hiam cih leh balzaangah bal lim tuh mahmah hi, cih a gen ciangin tu’n that zo ngawngaw ding hi hang ci-in lungmuang takin om hithiat uh hi.

Tua teng kawmkal panin ni khat anne tui dawn lo-in a lupna tungah, cina-in hong lupcip hi. A zi zong alungkhamin, “Bang tuak na hiam? Bang a cina hiam? Bang duh na hiam? ci-in a dot leh, “Ka ci na peuhmah in bangmah ka duh ngap om kei,” ci-in dawng kik hi. a zi alungkham lua mahmah a hih manin Khanlam va ko a, Khanlam zong hong paipahin Khanthuam’ mai a muh ciangin a si khat zong om nawnlo a mai dang dekdak a om hong muh tak ciangin a lung uh khamin, a si takpi ding hi khong tah ci-in Siampute khutdawh dom dingin hong sam uh hi. Dawisa siampu pa in zong a khut dawh hong dom leh a khut dawh khat zong om nawnlo a hih manin a si takpi ding hin teh, ci-in ummawh hi. Khanthuam a dam lohna thu hausapa in a zak ciangin siampupa samsakin a thu ala dong hi. Siampupa in, “Khanthuam pen no’ thah kullo-in zingsang khua vakma-in si ding hi, a khut dawh ka dom leh om nawnlo hi. A nak lai, a mit a hak lai hi bek hi. Na up kei uh leh va en un,” a cih ciangin, Lamzaang tangval khat pai sak pah vingvengin a va et sak uh leh, a zi zong alawmpa si takpi ding hi ci a dah a lungkham a a kahkah laitak va tuak hi. Tangvalpa zong ciah kik pah vingveng a siampupa gen dan a manna thu leh a tuah thu a va gen ciangin, “ei thah kullo a si ding a hih leh hoih hi,” ci-in a thah sawmna panun hongkhawl phot uh hi. Khanthuam gim a hih manin Khanlamte innkuan in giahpih uh hi. Leng la dang teng hong ciah khit tak ciangin Khanthuam damdamin hong tho khia-in Khanlam tawh vai hong hawm uh a, Rallang Khuangceu bel ni, ci-in khensatin a zan azanin a zi a tate tawh hong pai khia uh hi.

Tedim khuanawl hong tun ciangin Khanthuam in Paukam sawmgiak a mangngilh lam hong phawkin hong kap hi. Khanlam in, “U aw, dah kei in, ka si ka hing zongin kei man va la ning, muvanlai in zong a tui khuai ngeilo ci buang hi,” ci-in hong kithawi hi. Khanthuam in, “Pai ding na hih leh a khekhuan panin zawt phei lecin a kheme na tawng incin kheme tawng na zawt khaknak leh thakhatin kaikhia-in hong tai vingveng un,” ci-in vaikhak hi. Khanlam hong taipah vingvengin hausate’ ham a lumte a khe khuan taw lampanin va zawt a kheme tawng a zawt khak ciangin thakhatin sikin Paulam zong a khekhuan taw lam panin tolhkhia-in a nihun hong tai khia pah uh hi. Saizaang khuavak ma deuhin tung uh a,Gualnamte Awnnang’ innah hong khawl uh hi. Khanthuam pen lau mahmahin pai suak nuam mahmah hi taleh Awnnang lungkim theilo-in Henmaang leh Vungvial va ko-in vok tuk thum khat gawh ding hong sawm uh hi. Khanthuam in, “Zu ki lup sa ki gawh hun hilo hi, sih leh hin ki tello a hihmanin na pai suak phot nung,” a cih hangin a lung uh kim theilo a hihmanun, “Saizaang gam sung peuhmahah kua mah in hong mat khak loh nadingun hong vaihawm nung,” ci-in, vok tuk thum khat hong gawh uh hi.Banghangin tua bangin na vaitut nuam uh hiam cih leh nidang ciangin Khanthuam khangin mi thupi khatin hong om ding lamen uh ahih manin amai a na en khol uh a hi hi. Khanthuamte Saizaang panin a tai khiat ding uh ciangin Awnnangte tawh “Ih tu ih ta khangah kua mah gal leh sa-in ki nei thei lo ding hi hang,” ci-in thuciamna hong bawl uh hi. An a nek khit uh ciangin tai khia pah uh a, a pai khiat limun a galte khua khungmual pangphungah hong suak suk takpi-in Vungvialte’ innah hong kinga uh hi. Tua te in, “Khanthuamte na thei uh hiam,” ci-in dong pah uh a, “Thei mah ung zingsang khuavakma-in paikhia-in tun gun galkah khin ding hi,” ci-in khemin a phak khak ding a dah manun zu lup uh hi. Tua khit ciangin delh teitei uh a, Khanthuamte in khuazingpi mahin khaukhungin a zi a tate uh gungalah a nawn khit ciangun amah a tawpna-ah khaugui tungah a luai laitak a galte in tuak uh a, Khanthuam khautung a luai a muh uh ciangin a khau sattat pah uh hi. Khanthuam in a khau limtakin len a hihmanin gunpiau lamah lawnkhia-in sih nading pan suakta hi. Hih thu tawh kisai-in Khanthuam in la khat na phuak hi:-

(a) Pham hen pham hen nong ci zongin phamna bonge, awnsing lelah bak bang kai siam lei ingh.
(b) Awnsing lelah bak bang kai siam le iinge, tangkhau lelah zawng bang tuan siam lei ingh. Na ci hi.
Tua pan tai suak uh a, Saukong (Hei lei leh suangzaang kikal) a tun dektak laitakun Khanthuam dai leengin a lum a tei a silate khat tawi sak hi. saukong ciang a tun uh ciangin, galte tawh kituak uh a Khanthuam sa-in thal tawh kap lum uh hi. Galte’ khut sung panin Khantuam suak ta leuleu hi. Khanthuam pai suak vingvengin Manlunte va bel hi. Manlunte in sial khat na gawh uh a Khanthuamte a sel theih bangin sel uh hi.
Hausa kuate in Khanthuam a sul a khapin hong delh veve uh hi. Manlunte’ kiang hong tun ciangin a omna hong dong pah uh hi. Manlunte in, “Na zon nopna peuh uh inn sung innpua zong un, a hi zongin sutpi gei a seng ki khuhna pen pusa thoihna a hih manin su kha kei un,” ci-in inn sung a ki lawmna khempeuh zongsak uh hi. Ahi zongin mu zolo uh hi. Bang hang hiam cih leh a sutpi gei lawhpi sungah lawhpi khuhin asel uh a hi hi. A galte’ ciah khit ciangin gungal pawi gamah kha uh a Rallang khua Hausa Khuangceu va bel uh hi, Manlun te’n Khantthuam a phuahna la hi bang khat na om hi.

(a) Om muang siing ta apau in e bawh al bang get ning ci e,
(b) Ka nuam lo e Lun vontawi hi’ng Ral khua-ah zin bang khange,
(Bang hangin hih bangin la na phuak uh hiam cih leh Khanthuam hingmatin a galte in a cil hing geh sawm uh hi.)

1. Rallangah Sialcingte’ kidemna Khanthuamte Rallang a va tun ciangun Khuangceute’ inn va tun den pah uh hi. Khanlamte innkuan a hih leh Khuangceute’ inn tung nuamlo-in, khuanawl singnuai khatah teng uh hi. Rallang khua a tun ciangin Kamhau in a lawmte tawh sialcing khawm zel hi. Khuangceu in Khanthuamte’ om nading inn lam 10 lamsak pah hi. Khanlam in Thlanrawn hausa Tlangtirh va bel hi. Khanlam zong Khanthuam mah bangin galhang tha hat khatin minthang hi. Conghu leh Thlantirh kikal Daltlan mual pen Khanlam’ galmual ci-in tu dongin ki ciamteh hi.

Khanthuamte pata Kamhau tawh Rallangah hong khangto uh a, Kamhau hong gol ciangin a pa mah bangin galhang thahat khatin hong piang hi. Ni khat a sial cinpih a lawmte uh tawh kiciamna thuciam khat hong bawl uh hi. Tua hun laitakin Rallang khua Dokhen in uital gilo mahmah khat nei hi. A kiciamna vuah, “Dokhen’ ak bu bah a aktui a la zo ih om leh vasa ih mat simin a awmsa nisimin saili tang hai khatta ki pia ding hi hang,” ci-in kiciamna bawl uh hi. Tua bangin kiciamna hong bawl khit uh ciangin khat khit khat hanciamin ki thawi uh a, a hi zongin uital hang lua mahmah a hih manin a la ngam kua mah omlo uh hi. Tua ciangin Kamhau hong kipan a uital in an a nek laitak tawh kituakin damdamin gem khiankhianin Dokhen’ akbu bah a aktui va la zo zenzen hi. Uital in a theih ciangin delh pah a, a man sa guh khat pua sim a hih manin saguh a paih leh uital in saguh bawhpah a tua pan suakta hi. Tua ahih manin a lawmte tawh a kiciamna om bangin sialcing naupang khempeuh in zusa vasa amat uh ciangin a awmsa leh nisimin saili tang hai khat ciat Kamhau’ tungah pia pah ngiatngiat uh hi.

Tua khit ciangin Rallang khua mi Kawlphung’ sialtal a hang mahmah khat hong om leuleu a, khua sung mite lokuan sing pua ngam kuamah omlo hi. Hausapa Khuangceu in khua sung tangval teng khawm a, “Kawlphung’ sialtal a kap lum ngam ma om uh leh Hausa upate leh galman sa mante bangin nekna dawnna-ah zu hai sa bak ne khawm dawn khawm ding hi hang,” ci-in thuciam hi. Tangvalte tua sialtal kap ngam kua mah omlo hi. Kamhau zong tua sialtal sawm dingin hong kipan leuleu a sialtal in amuh ciangin na delhpah takpi hi. Kamhau lau hetlo-in sing phung khat bel a ngim cintenin nuamtakin a kap leh, atal kha-in tuk pah hi. Kamhau bek in tua sial kap ngam a hih manin Khuangceu leh a khua sung mite Kamhau’ tungah lungdam thei mahmah uh hi. A kamciamna om mah bangin Khuangceu in Kamhau pahtawina a piak banah, khua sung tangval teng uksak pah hi. Pawi gamah Khanthuam sau veipi vaitham a, a tapa Kamhau leh Ciinngul hong kitten lai-un zong Khuangceu in nakpi takin lopsak hi, kici hi.

[1] Vung Zakham’ tangthu pan a kila hi. Tonzaang Myo.
[2] Pum Zakham tangthu pan a kila a hi hi. Tonzang Myo.